Τετάρτη 2 Ιανουαρίου 2013

“Ένα μπουκάλι λάδι για κάθε άνεργο”... Φιλανθρωπία και αλληλεγγύη


του Γιώργου Λιερού


Η φιλανθρωπία είναι μια θεμιτή πρακτική όταν γίνεται ιδιωτικά, στα κρυφά από τον καθένα μας, όταν επιτελείται από την εκκλησία, ένα τζαμί, μια συναγωγή. Η φιλανθρωπία είναι πρόστυχη όταν γίνεται από μια πολιτική οργάνωση. Γιατί; Τι ξεχωρίζει την αλληλεγγύη από την φιλανθρωπία;
Μιλώντας για σχέσεις που βρίσκονται εκτός αγοράς και για τις ανάγκες αυτής της συζήτησης ας ξεχωρίσουμε τις ανταλλαγές γενικά (με τον τρόπο που ορίζει τον όρο ο Λεβύ Στρως, όχι ειδικά ανταλλαγές εμπορευμάτων αλλά ανταλλαγές λέξεων, συζύγων, αγαθών, δώρων) τις οποίες χαρακτηρίζει η αμοιβαιότητα και οι συμμετρικές σχέσεις με την αναδιανομή η οποία γίνεται από ένα κέντρο εξουσίας: τον αρχηγό της φυλής, τους πρεσβύτερους, μια ισχυρή οικογένεια ή μια γραφειοκρατία.

Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε να κάνουμε με σχέσεις ανάμεσα σε ελεύθερα πρόσωπα ή ανάμεσα σε ελεύθερα ηθικά πρόσωπα (κλαν, φυλές, οικογένειες). Στην δεύτερη περίπτωση, με σχέσεις εξουσίας, συνήθως σχέσεις προστασίας-υπακοής. Η σχέση προστασίας-υπακοής, είναι η πιο αρχέγονη εξουσιαστική σχέση. Οι πελατειακές σχέσεις είναι πάνω απ’ όλα σχέσεις προστασίας-υπακοής.

Οι άνθρωποι αυτά τα γνώριζαν καλά από πάρα πολύ παλιά. Ο αρχηγός Κουακιούτλ “καταπίνει” τις φυλές στις οποίες μοιράζει τα πλούτη του, τις βάζει κάτω από την “σκιά του ονόματός του”, λένε οι Κουακιούτλ της Δυτικής Ακτής του Καναδά και οι Τλίνγκιτ λένε επίσης “βάζουμε δώρα στις πλάτες εκείνων που τα δέχονται”. Ο αποδέκτης του δώρου, είναι σαν σκλάβος που μπορεί να ελευθερωθεί μονάχα ανταποδίδοντας.

Για τον Μέγγιο, δεν είναι άνθρωπος όποιος δει ένα μωρό να πέφτει στο πηγάδι και δεν σπεύσει αμέσως “όχι για να κερδίσει την εύνοια του πατέρα ή της μητέρας ”, “όχι για να τον επαινέσουν οι συγχωριανοί”· ο επαναστάτης θα δώσει το φαγητό του σε έναν που πεινάει ή το πανωφόρι του σε κάποιον που κρυώνει δεν θα βγει όμως μετά να διαλαλήσει την καλή του πράξη, θα την κρατήσει κρυφή. Στις πράξεις φιλευσπλαχνίας, όπως πολύ σωστά λένε οι Χριστιανοί, δεν πρέπει να ξέρει το αριστερό χέρι τι κάνει το δεξί. Μ’ αυτόν τον τρόπο, προστατεύεται ο δωρολήπτης, δεν έρχεται στο φως η αδυναμία του να ανταποδώσει. Η φιλανθρωπία, ο δωρισμός σ’ αυτόν που αδυνατεί να ανταποδώσει, μπορεί να είναι θεμιτή πράξη όσο είναι κρυφή, μια ιδιωτική δραστηριότητα. Όταν γίνεται δημόσια είναι μια πρόστυχη εξουσιαστική πράξη.

Μια δομή αλληλεγγύης είναι τέτοια μόνο όταν μετατρέπεται σε δομή αυτοβοήθειας και αυτοοργάνωσης αυτών στους οποίους απευθύνεται· είναι τέτοια όταν καλεί στη δράση τους αποδέκτες, όταν τους σέβεται σαν ισότιμα υποκείμενα, όταν τους κάνει ικανούς να ανταποδώσουν, δημιουργικούς, παραγωγικούς, όταν μετατρέπεται σε μια δομή αλληλέγγυας και συνεργατικής οικονομίας. Ως τέτοια η αλληλεγγύη, αντίθετα με τη φιλανθρωπία, είναι λοιπόν μια δημόσια πολιτική πράξη, είναι ένα εγχείρημα που δεν μπορεί παρά να γίνεται φανερά.

Το σημείωμα αυτό δεν είναι μόνο κριτική σε ένα ατυχές σύνθημα του ΣΥΡΙΖΑ, είναι επίσης κριτική στις ελευθεριακές συλλογικότητες, στην άκρα αριστερά, σε όλους μας, είναι αυτοκριτική. Συνηθίζουμε να νομίζουμε ακριβώς την ίδια δομή (π.χ. μια συλλογική κουζίνα) φιλανθρωπία όταν την κάνει η εκκλησία και αλληλεγγύη όταν την κάνει μια πολιτική συλλογικότητα. Όμως ο χαρακτήρας μιας δομής που στήθηκε με πολιτική πρωτοβουλία, το αν θα αποτελέσει φιλανθρωπία, πελατειακό μηχανισμό ή αντίθετα δομή αλληλεγγύης, κρίνεται και διακυβεύεται καθημερινά στην πράξη. Όσο δεν καταφέρνει να μετασχηματιστεί σε δομή αυτοοργάνωσης και αλληλοβοήθειας αυτών στους οποίους απευθύνετε, η δομή παραμένει φιλανθρωπική και η όποια σύγκριση με ανάλογες δομές της εκκλησίας είναι εις βάρος της δομής αυτής. (Το θρησκευτικό φαντασιακό και συμβολικό σύμπαν αμβλύνει την ασυμμετρία της σχέσης ευεργέτη/ευεργετούμενου και διαμεσολαβεί την χειραγώγηση του δεύτερου περιορίζοντας τις απεχθέστερες όψεις της).

3 σχόλια:

Unknown είπε...

πάντως ανθρωπολογικά, που και καλά το παίζει, το άρθρο μπάζει από παντού. η αναφορά ότι το πότλατς (χωρίς να το αναφέρει) σκλαβώνει, δεν προκύπτει από την κλασσική μονογραφία του Μαρσέλ Μος για το θέμα. Αν ο αρθρογράφος το βρήκε κάπου αλλού, σε κάποιο μεταγενέστερο "ρεβίζιτ" του εθίμου, τότε πάω πάσο, αλλά οι Κουακιούτλ είναι συνδεδεμένοι με την "ανιδιοτελή" προσφορά, την αλληλεγγύη και την αποστροφή τους προς τη συσσώρευση, όχι με τις σχέσεις προστασίας-υπακοής.

Επίσης, ο διαχωρισμός μεταξύ συμμετρικών και αμοιβαίων ανταλλαγών από τη μία και σχέσεων εξουσίας από την άλλη δεν είναι έγκυρος. Ο Μάρσαλ Σάλινς, αμερικανός μαρξιστής ανθρωπολόγος που επιχείρησε μια τυπολογία των κοινωνιών βάσει των σχέσεων ανταλλαγής, μιλά για τρεις κατηγορίες α) την άμεση ανταλλαγή (κάτι δίνω, κάτι παίρνω άμεσα), όπως πχ στα αγοραία συστήματα (πχ καπιταλισμός) β) τη γενικευμένη ανταλλαγή (κάτι δίνω, για να πάρω κάτι στο μέλλον, όχι αναγκαστικά από την ίδια πηγή), που χαρακτηρίζει πολλές (παραδοσιακά πιο εξισωτικές) "πρωτόγονες" κοινωνίες και εξηγεί έθιμα όπως το πότλατς ή τον Κύκλο του Κούλα (kula ring) γ) την αρνητική ανταλλαγή, που χαρακτηρίζει ακραίες καταστάσεις (κλοπές λεηλασίες, πολέμους κλπ) ή πολύ εξουσιαστικές σχέσεις.

Παραδόξως, συμφωνώ με την κριτική-αυτοκριτική κατακλείδα του άρθρου: Πράγματι, το γεγονός ότι διακηρύττεις ότι κάνεις αλληλεγγύη δεν φτάνει, καθώς τα όρια με την φιλανθρωπία είναι πολλές φορές δυσδιάκριτα. Θέλουν πολλή συζήτηση όλα αυτά, και νομίζω δεν έχει γίνει όλη...

Γιώργος Λιερός είπε...

Το θέμα αυτού του μικρού σημειώματος δεν είναι οι Κουακιούτλ και οι Τλίνγκιτ. Πάντως πουθενά δεν αναφέρω ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις κοινωνίες των Κουακιούτλ και των Τλίνγκιτ είναι οι σχέσεις προστασίας-υποταγής. Πρόκειται για κοινωνίες οι οποίες σε γενικές γραμμές παρέμεναν εξισωτικές (ή, για ορισμένους, αποτελούσαν ήδη φυλαρχίες [chiefdom] και όχι ακέφαλες κοινωνίες [acephalous societies]). Γι' αυτό, σε αυτές μπορούμε να δούμε πιο καθαρά από ό,τι σε μια ταξική κοινωνία τις απαρχές των εξουσιαστικών σχέσεων, την εξουσία εν τω γεννάσθαι.

Φυσικά και η “κλασική μονογραφία” (υποθέτω ότι ο σχολιαστής αναφέρεται στο βιβλίο του Μαρσέλ Μως “Το Δώρο”) κάνει λόγο, όχι μόνο σε ένα αλλά σε πολλά και διαφορετικά σημεία, για το ότι “ο αποδέκτης [του Δώρου] είναι κάτι σαν σκλάβος μέχρις ότου εξαγοράσει την ελευθερία του” (σελ. 210). Επίσης, στη σελίδα 122διαβάζουμε: “Η κύρωση που επιβάλλεται για την παράλειψη της ανταπόδοσης είναι η υποδούλωση λόγω χρέους. Αυτό τουλάχιστον ισχύσει στους Κουακιούτλ, τους Χάιντα και τους Τοίμσιαν. Πρόκειται για ένα θεσμό που μπορεί να συγκριθεί, ως προς τη φύση και τη λειτουργία του, με το ρωμαϊκό rexum. Το άτομο που δεν είναι σε θέση να επιστρέψει ένα δάνειο, ή να ανταποδώσει ένα πότλατς, χάνει την κοινωνική θέση του, ακόμα και τη θέση του ως ελεύθερο άτομο. Οι Κουακιούτλ λένε για όποιον αναγκάζεται να δανειστεί, αν και αφερέγγυος, πως “πουλάει έναν σκλάβο. Δεν χρειάζεται να τονίσουμε την ομοιότητα που παρουσιάζει η έκφραση αυτή με την αντίστοιχη ρωμαϊκή”.

Στο σημείωμα δεν διαχωρίζω πουθενά “τις συμμετρικές και αμοιβαίες ανταλλαγές” (τι πάει να πει “αμοιβαίες ανταλλαγές”;) με “τις σχέσεις εξουσίας”. Διακρίνω τις ανταλλαγές που χαρακτηρίζει η αμοιβαιότητα και οι συμμετρικές σχέσεις με την κεντρική αναδιανομή, η οποία συνδέεται με τις σχέσεις εξουσίας, συνήθως σχέσεις προστασίας-υπακοής. Ακολουθώ εδώ, τροποποιημένες για τις ανάγκες του σημειώματος, τις διακρίσεις που κάνει ο Πολάνυι στον “Μεγάλο Μετασχηματισμό”, στις σελίδες 46-57.

Ο σχολιαστής καλά κάνει και μας θυμίζει τον Μάρσαλ Σάλινς, ο οποίος διακρίνει μεταξύ τριών τύπων ανταπόδοσης: 1) την generalized or positive reciprocity, που στα ελληνικά έχει αποδοθεί από τον Θανάση Κουραβέλο ως γενικευμένη ή θετική ανταπόδοση, και από την Αθηνά Σίμογλου ως γενικευμένη αμοιβαιότητα, 2) την balanced reciprocity, που έχει αποδοθεί ως ισόρροπη ή συμμετρική ανταπόδοση από τον Θ. Κουραβέλο, και ως εξισωτική αμοιβαιότητα από την Αθηνά Σίμογλου, και 3) την negative reciprocity, που αποδίδεται ως αρνητική ανταπόδοση και αρνητική αμοιβαιότητα αντίστοιχα.

Παραδείγματα γενικευμένης ανταπόδοσης είναι ο θηλασμός ενός βρέφους από τη μητέρα του, οι σχέσεις αλληλοβοήθειας στο εσωτερικό ενός νοικοκυριού, οι απλές τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες. Η γενικευμένη ανταπόδοση συνδέεται με την ελάχιστη κοινωνική απόσταση, τα αγαθά μεταβιβάζονται από τους έχοντες στους μη έχοντες χωρίς την πρόθεση άμεσης ή έστω μακροπρόθεσμης ισοδύναμης ανταπόδοσης. Κλασικό παράδειγμα της ισόρροπης ανταπόδοσης είναι οι “οικονομίες δώρου” των φυλετικών κοινωνιών. Σύμφωνα με τον Σάλινς, η ισόρροπη ανταπόδοση συνδέεται με μια μεσαίας εμβέλειας κοινωνική απόσταση. Τέλος, χαρακτηριστικά παραδείγματα της αρνητικής ανταπόδοσης είναι η κλοπή, το παζάρι, η απάτη, κ.λπ. Συνδέεται με την ακόμα μεγαλύτερη κοινωνική απόσταση και το υλικό συμφέρον ως το μοναδικό κίνητρο της συναλλαγής.

Συνεχίζεται...

Γιώργος Λιερός είπε...

Όταν μιλάω για αλληλεγγύη εννοώ, στη γλώσσα του Σάλινς, σχέσεις τις οποίες διέπει η ισόρροπη συμμετρική ανταπόδοση, η εξισωτική αμοιβαιότητα. Είμαι εχθρικός προς τη δημόσια επίδειξη φιλανθρωπικών πράξεων, προς τη φιλανθρωπία ως πολιτική δραστηριότητα, γιατί μεταφέρει πρακτικές καλές για τη σφαίρα του οίκου (τη γενικευμένη αμοιβαιότητα, το μοίρασμα) στο δημόσιο χώρο, και αυτό με σκοπό την πατρωνία και τη χειραγώγηση.

Δεν έχει τύχει ποτέ να ακούσω κάτι για τις “τρεις κατηγορίες” του Σάλινς όπως τις περιγράφει ο σχολιαστής. Ελπίζω μόνο να έχει διαβάσει τον Σάλινς κάπως πιο προσεκτικά απ' ό,τι την “κλασική μονογραφία” και εδώ να μην μπερδεύει απλώς τις διακρίσεις του Σάλινς τις οποίες παρουσιάσαμε προηγουμένως. Πάντως αποκλείω κάτι τέτοιο καθώς δεν μπορεί “να μπάζει από παντού” ο αυστηρά προσηλωμένος στην “εγκυρότητα” σχολιαστής, ο οποίος “δεν το παίζει και καλά” (ή κακά) αλλά είναι (ανθρωπολόγος; επιστήμονας;).

Οι παραπομπές είναι στα βιβλία:
1)Μαρσέλ Μως, “Το Δώρο”, μετάφραση Άννα Σταματοπούλου, εκδόσεις Καστανιώτης, 1999.
2)Καρλ Πολάνυι, “Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός”, μετάφραση Κ. Γαγανάκης, εκδόσεις Νησίδες, 2001.
3)Susana Narotzky, “Οικονομική Ανθρωπολογία”, μετάφραση Αθηνά Σίμογλου, εκδόσεις Σαββάλας, 2007.
4)Συλλογικό, “Κοινωνίες Μοιράσματος”, μετάφραση Θ. Κουραβέλος, Πολιτειακές Εκδόσεις.

Γιώργος Λιερός