Πέρα από τις εκλογές;

Του Κώστα Χαριτάκη

Έχει νόημα, άραγε, να συζητάμε λίγες μέρες πριν τις εκλογές, με θέμα “πέρα από τις εκλογές”; Πολλοί θεωρούν περιττή πολυτέλεια ή εγκληματική αφέλεια μια τέτοια συζήτηση. Κατηγορούν, μάλιστα, όσους αρνούνται να σκεφτούν και να πράξουν με τους όρους της “εκλογικής ατζέντας” ότι εγκαταλείπουν την “Πολιτική”, για θολές, αποσπασμένες από την πραγματικότητα, θεωρητικές φλυαρίες...

Αν όμως, όπως λένε ορισμένες ψυχαναλυτικές θεωρίες, η πραγματική “πραγματικότητα” είναι το “απωθημένο”, το “ακατανόμαστο”, αυτό που πρέπει να κρυφτεί βαθιά μέσα στην “πραγματικότητα”, ακριβώς για να μπορέσει αυτή να συνεχίσει να λειτουργεί ομαλά, τότε μήπως αυτές οι “θεωρητικές φλυαρίες” που αποσκοπούν να σκάψουν κάτω από την επιφάνεια, να εξορύξουν αυτό που δεν λέγεται και να κονιορτοποιήσουν τις συνήθεις “αυτονόητες παραδοχές”, βρίσκονται τελικά πιο κοντά στην πραγματικότητα;

Για παράδειγμα, οι αγωνίες, οι προσδοκίες, οι απαιτήσεις, με τις οποίες έχει επενδυθεί η μεθαυριανή εκλογική μάχη μήπως αποτελούν μορφές συγκάλυψης και “εξομάλυνσης” των πραγματικών ερωτημάτων που διακυβεύονται αυτή την εποχή; Δεν εννοώ ότι δεν είναι υπαρκτές για κάθε ξεχωριστό άνθρωπο που τις προβάλλει στην εκλογική επιτυχία του ενός ή άλλου κόμματος, αλλά το ότι η συνολική λειτουργία αυτής της προβολής είναι πρωτίστως μια κατεργασία των ανησυχητικών σκέψεων ώστε να κλείσει το τραύμα της κοινωνικής καταστροφής που ζούμε, με όρους επιστροφής σε μια “ομαλότητα” που θα μας επιτρέψει εντέλει να ζούμε, λίγο πολύ, όπως ζούσαμε.

Η εκλογική διαδικασία, και η πολιτική όταν ορίζεται με κέντρο την αντιπροσώπευση και τη διάταξη των κομματικών σχηματισμών, είναι ο κατεξοχήν μηχανισμός “προφύλαξής” μας από το “αδύνατο”, ο μηχανισμός επαναφοράς μας στο “δυνατό”, στο ρεαλισμό των κυβερνητικών λύσεων διαχείρισης της υπάρχουσας κατάστασης, ακριβώς για να αποφύγουμε το τραύμα της συνάντησής μας με το χάος του “αδύνατου”.

Δεν είναι τυχαίο ότι προμετωπίδα όλων των κομματικών σχηματισμών είναι ότι “αυτοί” μπορούν να διαχειριστούν τις καταστάσεις. Μας καθησυχάζουν, λοιπόν, ότι δε θα βρεθούμε στη δίνη του “απρόβλεπτου” που συνιστά το “αδύνατο”. Είναι ο εξορθολογισμός των βαθύτερων ανησυχιών μας, σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο ορθολογισμού που υπηρετεί τη συνέχιση της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων, κι ακόμη περισσότερο, η καταστολή των εροτοτροπιών μας με το “αδύνατο”.

Και να ποιο είναι αυτό το τραυματικό ερώτημα το οποίο μας βοηθούν, καθησυχαστικά, να αποφύγουμε: Μπορεί να υπάρξει κοινωνικός δεσμός στις σημερινές συνθήκες; Ή πάμε σε μια ανεπίστρεπτη διάβρωση κάθε κοινωνικότητας, σε έναν “πόλεμο όλων εναντίον όλων” απομονωμένων εγωιστικών ατόμων που το μόνο που απέμεινε να τα συνδέει είναι η αγορά;

Αυτό είναι το “ερώτημα της κοινωνίας”, που αναβλύζει από τρεις ανυπέρβλητες αντιφάσεις της εποχής:

- Ενώ παραμένουμε “κοινωνίες της εργασίας”, μεγάλα πλήθη πετιούνται οριστικά και αμετάκλητα εκτός εργασίας.

- Ενώ παραμένουμε “κοινωνίες της κατανάλωσης”, μεγάλα πλήθη μετατρέπονται σε “ελαττωματικούς καταναλωτές” (κατά την έκφραση του Μπάουμαν) ανίκανοι να καταναλώσουν.

- Ενώ παραμένουμε “κοινωνίες της ανάπτυξης”, τα περιβαλλοντικά (και τα ανθρώπινα) όριά της έχουν εξαντληθεί.

Και η αλήθεια η οποία επιχειρείται να “απωθηθεί” είναι ότι δεν υπάρχουν καπιταλιστικά μέσα για την υπέρβαση αυτών των καταστροφικών αντιφάσεων, αλλά ούτε και τα μέσα που μας κληροδοτήθηκαν από τα παραδοσιακά αριστερά, επαναστατικά και αναρχικά κινήματα επαρκούν πια.

Χρειαζόμαστε νέες απαντήσεις (που προφανώς θα εμπνέονται και θα ενσωματώνουν-αναπτύσσουν στις νέες συνθήκες πλευρές παλαιότερων απαντήσεων των χειραφετικών προσπαθειών). Χρειαζόμαστε, εν τέλει, μια επανασύσταση του κοινωνικού δεσμού, μια επανίδρυση της κοινωνίας, με διαφορετικούς όρους από αυτούς που μας έχουν οδηγήσει και μας οδηγούν στο “θάνατο της κοινωνίας”.

Αυτό το “ερώτημα της κοινωνίας” δείχνει προς τις ανατροπές-κλειδιά από τις οποίες εξαρτάται πραγματικά το μέλλον μας, πολύ πέρα από τα τρέχοντα διλήμματα που έχουν επιβληθεί στην πολιτική αντιπαράθεση, του είδους “ευρώ ή δραχμή”, “μνημόνιο ή εθνική ανασυγκρότηση”, κ.λπ., τα οποία συγκαλύπτουν και διαστρεβλώνουν τα πραγματικά διακυβεύματα. Ας μιλήσουμε, λοιπόν, για ορισμένα διλήμματα διαφορετικά από αυτά που μας “βομβαρδίζουν” το τελευταίο διάστημα...

1. Ανατροπή της πολιτικής:

Τι θα αντικαταστήσει την “αστική δημοκρατία” που έχει εκπέσει με ραγδαίους ρυθμούς; Ένας νέος τεχνικοποιημένος και γραφειοκρατικός-διοκητικός ολοκληρωτισμός; Ή η άμεση δημοκρατία – κοινωνική αυτοδιεύθυνση;

Θα εξακολουθήσουμε να κινούμαστε στον κύκλο της ανάθεσης και της αντιπροσώπευσης ή θα δημιουργήσουμε τις δομές αυτοθέσμισης της κοινωνίας, με όρους ισότητας και ελευθερίας;

Θα εξακολουθήσουμε να τα εναποθέτουμε όλα στο κράτος-κηδεμόνα (στο όνομα, μάλιστα, ότι έτσι δεν απεμπολούμε τις “κατακτήσεις” μας, όταν πια είναι φανερό ότι οι “κατακτήσεις” ήταν κυρίως υπεξαίρεση από το κράτος των δικών μας ικανοτήτων, δυνατοτήτων και μορφών ανεξάρτητης συνεργασίας και δημιουργίας), δίνοντάς του έτσι το δικαίωμα να ελέγχει καθολικά τη ζωή μας, ή θα επιχειρήσουμε το μεγάλο άλμα προς την ατομική και κοινωνική αυτονομία, την ικανοποίηση των αναγκών μας με τις δικές μας αποφάσεις και με τα δικά μας μέσα;

2. Ανατροπή της οικονομίας:

Τι θα αντικαταστήσει τη “μισθωτή εργασία” που πετιέται διαρκώς στο δρόμο; Μια νεοφεουδαρχία εργαζομένων, με όρους προσωπικής εξάρτησης στα νέα δίκτυα της εργασίας; Ή η κοινωνικά χρήσιμη, αλληλέγγυα και συνεργατική οικονομία;

Θα εξακολουθήσουμε να διεκδικούμε το “δικαίωμα” στην εργασία-εκμετάλλευση και την ανέφικτη πλέον “πλήρη (μισθωτή) απασχόληση” ή θα θέσουμε στο κέντρο της σκέψης και της δράσης μας την απελευθέρωση από την εργασία, το πράττειν, την ελεύθερη δημιουργική δραστηριότητα που μπορεί να καλύπτει κοινωνικές και ατομικές ανάγκες και επιθυμίες;

Θα εξακολουθήσουμε να ανταγωνιζόμαστε για τις λιγοστές “θέσεις εργασίας” ή θα προχωρήσουμε στην οριζόντια συνεργασία και συντονισμό βάσης συνεργατικών εγχειρημάτων;

Θα εξακολουθήσουμε να επαφίουμε τις ελπίδες μας για βιώσιμη ζωή στην ανάπτυξη, στην υπόσχεση της διαρκούς μεγέθυνσης-καταναλωτικής αφθονίας, ή θα δώσουμε έναν άλλο χαρακτήρα στην οικονομία, απο-αποικιοποιώντας τη ζωή από την κυριαρχία της, αποκλιμακώνοντάς την στις διαστάσεις των πραγματικών κοινωνικών αναγκών, φέρνοντάς την στα μέτρα της εγγύτητας και της αυτάρκειας των κοινοτήτων, και τοποθετώντας στη θέση του απρόσωπου και ποσοτικού ΑΕΠ την ποιότητα ζωής και περιβάλλοντος;

3. Ανατροπή του ίδιου του κινήματος: Τι θα αντικαταστήσει τα εκφυλισμένα και αποσαθρωμένα (από την ίδια τους την αδυναμία) παραδοσιακά εργατικά κινήματα; Ένα δίκτυο ομάδων πίεσης και ανταγωνιστικής ατομικής συναλλαγής; Ή κοινότητες αγώνα και δημιουργίας;

Θα εξακολουθήσουμε να δρούμε μέσα από ιεραρχικές και γραφειοκρατικές οργανώσεις-μεσάζοντες των αναγκών μας και διαχειριστές των σχέσεών μας ή θα δημιουργήσουμε νέου τύπου κοινωνικοπολιτικά μορφώματα-συλλογικότητες που πριν απ' όλα στο ίδιο το εσωτερικό τους και στις σχέσεις τους με τους άλλους θα δημιουργούν απελευθερωμένες κοινωνικές σχέσεις;

Η κυτταρική ανατροπή, την οποία ταυτόχρονα προϋποθέτουν και στοχεύουν αυτές οι ανατροπές, είναι η εξής:

Αν το κύτταρο της καπιταλιστική οικονομίας είναι το εμπόρευμα, και γύρω από αυτό οργανώνεται η εκμετάλλευση της εργασίας για την παραγωγή του και ο ατομικός ανταγωνισμός για την κατοχή του, το κύτταρο μιας απελευθερωμένης κοινωνίας είναι τα κοινά, και γύρω από αυτά η συνεργατική οργάνωση για την παραγωγή, διαφύλαξη και ανάπτυξή τους και η ελεύθερη ισότιμη πρόσβαση σε αυτά.

Το μοντέλο της κυριαρχίας του εμπορεύματος-ανταλλακτική αξία (που εμπεριέχει κλεμμένη υπεραξία-εκμετάλλευση) και της ανταγωνιστικής ιδιοκτησίας (με την αγορά ως πεδίο κατανομής του πλούτου) είναι ένα μοντέλο “εξορυκτικό”, δηλαδή εξάντλησης του “μεταλλεύματος” ανθρώπου και φύσης.

Αντίθετα, το μοντέλο που έχει στον πυρήνα του τα κοινά-χρηστική αξία (που εμπεριέχει ελεύθερη συνεργασία) και το μοίρασμα (ελεύθερη πρόσβαση χωρίς αγορά και χρήμα) είναι ένα μοντέλο “δημιουργικό”, δηλαδή συνένωσης ικανοτήτων και δραστηριοτήτων στη βάση της αμοιβαιότητας και της συμπληρωματικότητας.

Αυτό το νέο “παράδειγμα” των κοινών είναι ήδη μια αναδυόμενη πραγματικότητα παντού στον κόσμο, και τα τελευταία χρόνια και στη χώρα μας. Είναι φυσικά ακόμη ένας κόσμος στην αυγή, με πολλές αντιφάσεις, παλινδρομήσεις και αναπάντητα ερωτήματα, ταλαντευόμενος πολλές φορές ανάμεσα στην ενσωμάτωση στην υπάρχουσα τάξη και στην υπέρβασή της. Ωστόσο, ο κύβος ερρίφθη... Ο μετασχηματισμός της πολιτικής έχει ήδη αρχίσει, είναι σε εξέλιξη, και οι εμπειρίες του συγκροτούν πλέον ένα κρίσιμο σώμα νέων και διακριτών ποιοτικών χαρακτηριστικών.

Η κοινωνική αλλαγή, η χειραφέτηση, η επανάσταση, επανανοηματοδοτούνται, πέρα από την αποτυχημένη εκδοχή της «εφόδου στα χειμερινά ανάκτορα» ή της οικοδόμησης μιας νέας κρατικής (λαϊκής, αριστερής, εργατικής, κ.λπ.) εξουσίας (πόσο μάλλον κυβέρνησης...), ως δημιουργία και οριζόντια δικτύωση πολλαπλών εξεγερμένων, αυτόνομων, κοινοτικών χώρων ελευθερίας και συνεργατικής δημιουργίας. Χώρων που δημιουργούν την άμεση πρακτική δυνατότητα να κόψουμε τους δεσμούς εξάρτησης από το κράτος και το κεφάλαιο, με την αυτοθέσμιση νέων κοινωνικών δεσμών ώστε να μπορέσουμε, εδώ και τώρα, να ζήσουμε χωρίς κυριαρχικές και εκμεταλλευτικές σχέσεις.

Προφανώς μια τέτοια διαδικασία περιλαμβάνει την αντιπαράθεση και τη σύγκρουση με το κράτος και το κεφάλαιο, και δεν πρόκειται για κάποια “αρμονική συνύπαρξη”. Όμως, πηγαίνει πολύ πέρα από αυτό, στη δημιουργία του τι μπορεί να τα αντικαταστήσει, δίνοντας έτσι στερεότητα, βάθος και προοπτική στον αγώνα. Πρόκειται κυρίως για την «έξοδο» από τον καπιταλισμό όλο και περισσότερων ανθρώπων όπου κι αν βρίσκονται, ό,τι ταξικό, φυλετικό, εθνοτικό, ή άλλο προσδιορισμό κι αν έχουν, παρά για την “ανατροπή” του με τους παλιούς όρους του έθνους-κράτους.

«Έξοδος» δεν σημαίνει μη σύγκρουση, αλλά ίσα-ίσα σημαίνει το ανώτερο επίπεδο σύγκρουσης που είναι το να αχρηστεύσεις τα μέσα του συστήματος, αρνούμενος να τα χρησιμοποιήσεις και οργανώνοντας τη ζωή σε άλλη βάση από αυτή της οικονομικής και κρατικής επιβολής.

Η οριζόντια αντι-ιεραρχική και αδιαμεσολάβητη σύνδεση, συντονισμός και αλληλεγγύη όλου αυτού του «αστερισμού» κοινοτήτων και συλλογικοτήτων, κινημάτων και δράσεων, κοινωνικών δομών και αντιθεσμών, που στηρίζονται στην καθημερινή άμεση πράξη εκατομμυρίων ανθρώπων οι οποίοι δεν περιμένουν την «κατάλληλη ώρα» και τον «κατάλληλο συσχετισμό», θα μας δώσει τη δυνατότητα να επιβιώσουμε αλλάζοντας τη ζωή μας και να ζήσουμε υπερβαίνοντας την επιβίωση. Επανασυστήνοντας έναν διαφορετικού τύπου κοινωνικό δεσμό, ικανό να αναπτύξει και να προστατεύσει μια ζωή άξια να βιωθεί, πέρα από τη “γυμνή ζωή” της επιβίωσης και εν τέλει την καταστροφή της ζωής που επιφυλάσσουν ως μέλλον μας.

Τοποθέτηση στην εκδήλωση-συζήτηση “Πέρα από τις Εκλογές - Ας πιάσουμε το νήμα”, που πραγματοποιήθηκε στις 14/6, στον ελεύθερο κοινωνικό χώρο Νοσότρος