Η αποανάπτυξη είναι το κάλεσμα για μια οργανωμένη έξοδο από την καπιταλιστική οικονομία της ανάπτυξης. Είναι μια ριζοσπαστική, πολιτική, οικολογική και αριστερή ιδέα ο καιρός της οποίας έχει φτάσει προ πολλού. Προκειμένου να συνεχίσει να αναπτύσσεται η οικονομία θυσιαζόμαστε όλοι στο βωμό της. Η αποανάπτυξη προσφέρει ένα λεξιλόγιο το οποίο μας βοηθά τόσο να οργανώσουμε και να στοχεύσουμε την κριτική στην καρδιά του προβλήματος, την ανάγκη δηλαδή του καπιταλισμού να αναπτύσσεται συνεχώς ώστε να μην καταρρεύσει, όσο και να αρχίσουμε να συνδέουμε και να νοηματοδοτούμε τα ψήγματα του «άλλου κόσμου» ο οποίος ξεπηδάει μέσα από τις στάχτες της κρίσης, ενός κόσμου αλληλεγγύης, συντροφικότητας, απλότητας και συνεργασίας. Ενός κόσμου «από κοινού».
Η παρούσα έκδοση παρουσιάζει, για πρώτη φορά στα ελληνικά, κείμενα από την διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία για την αποανάπτυξη. Τα τελευταία χρόνια και μετά από τα διεθνή συνέδρια για την αποανάπτυξη στο Παρίσι το 2008 και τη Βαρκελώνη το 2010 έχει υπάρξει ένας οργασμός επιστημονικής έρευνας σε θέματα αποανάπτυξης από περιβαλλοντολόγους, οικονομολόγους, κοινωνιολόγους, πολιτικούς επιστήμονες και γεωγράφους. Στα ελληνικά έχει μεταφραστεί μόνο το, σημαντικότατο, έργο του Serge Latouche και πιο πρόσφατα αυτό του Carlos Taibo. Η έκδοσή μας έχει στόχο να φέρει το ελληνικό κοινό σε επαφή με ορισμένα από τα σημαντικότερα κείμενα στο θέμα της αποανάπτυξης που έχουν κάνει την εμφάνισή τους τα τελευταία χρόνια σε επιστημονικά συγγράμματα στα αγγλικά. Διαλέξαμε κείμενα τα οποία να μην είναι τεχνικά και τα οποία να επικεντρώνονται κυρίως στην πολιτική διάσταση της αποανάπτυξης. Στόχος μας ήταν να αναδείξουμε την ποικιλομορφία των θέσεων της αποανάπτυξης και να βοηθήσουμε τον αναγνώστη ή την αναγνώστρια να συλλάβουν την ιδέα μέσα από την πολυπλοκότητά της και μέσα από την ιστορική της πορεία.
Ο τόμος ξεκινάει με ένα
κείμενο από τους Καλλή, Martinez‐Alier και
Norgaard το οποίο παρέχει μια οικολογική
ερμηνεία της οικονομικής κρίσης της
Δύσης. Το άρθρο αυτό το οποίο γράφτηκε
το Φθινόπωρο του 2008, διαπνέεται από μια
αισιοδοξία για τις ευκαιρίες τις οποίες
ανοίγει η κρίση, μια αισιοδοξία που
είναι πολύ δυσκολότερο, αν όχι αδύνατο,
να έχει κάποιος πέντε χρόνια μετά, πόσο
μάλλον κάποιος που ζει στην Ελλάδα, η
οποία βρίσκεται στη δίνη της κρίσης. Η
αισιοδοξία του κειμένου, ακόμα και τότε,
ήταν τακτική και όχι βασισμένη στις
πραγματικές συνθήκες. Για να το πούμε
πιο κοινά, δεν μας έπαιρνε και δεν μας
παίρνει να μην είμαστε αισιόδοξοι. Αυτό
ακριβώς το πνεύμα εμπνέει και τα
περισσότερα από τα κείμενα της συλλογής,
οι συγγραφείς της οποίας διέπονται από
αυτό το οποίο ο Gramsci είχε ονομάσει
απαισιοδοξία της σκέψης, αλλά αισιοδοξία
της θέλησης.
Το κείμενο του Καλλή
και των συνεργατών του κλείνει με το
κάλεσμα για έξοδο από τον οικονομισμό
και την οικονομία της ανάπτυξης. Αυτό
το κάλεσμα είναι η ουσία της αποανάπτυξης,
έννοια η οποία απασχολεί το υπόλοιπο
βιβλίο και στην καρδιά της οποίας χτυπάει
το δεύτερο κείμενο, από τον «πατέρα»
της αποανάπτυξης τον Serge Latouche, γραμμένο
για την πρώτη έκδοση επιστημονικών
συγγραμμάτων για την αποανάπτυξη στα
αγγλικά. Ο Latouche αναλύει την αμφισημία
του όρου και τις δυσκολίες του να
μεταφραστεί σε διαφορετικές γλώσσες.
Μέσα από την αναζήτηση της σωστής
μεταφοράς της λέξης, αναδεικνύει τις
ιδέες τις οποίες προσπαθεί να εκφράσει
ο όρος, φέρνοντας μας εγγύτερα στην
ουσία του και αναδεικνύοντας γιατί η
μετάφραση στα ελληνικά δεν θα μπορούσε
ποτέ να είναι «απομεγέθυνση», ένας
τεχνικά σωστός όρος, ο οποίος όμως δεν
εκφράζει αυτό που ο Latouche και όλοι εμείς
που γράφουμε για την αποανάπτυξη θέλουμε
να εκφράσουμε.
Το τρίτο κεφάλαιο από
τον Demaria και τους συνεργάτες του δίνει
μια πανοραμική εικόνα της ιστορίας της
ιδέας της αποανάπτυξης, των πολλαπλών
θεωρητικών πηγών τις οποίες συγκεράζει,
και τη σύζευξη την οποία πραγματώνει
μεταξύ πολιτικών ακτιβιστών, διανοούμενων
και επιστημόνων και απλών ανθρώπων οι
οποίοι έχουν αποφασίσει να αλλάξουν
δραστικά την ζωή τους εδώ και τώρα. Η
συμβολή του κειμένου είναι στο να
αναδείξει ότι η αποανάπτυξη δεν είναι
μια μονοσήμαντη ιδέα, αλλά ότι βασίζεται
σε έναν δημιουργικό πλουραλισμό, τόσο
στο επίπεδο της δράσης και της πολιτικής,
όσο και της θεωρίας. Η θεωρία είναι το
αντικείμενο του επόμενου κεφαλαίου,
γραμμένου από τη Valerie Fournier, η οποία κάνει
μια καταπληκτική ανασκόπηση της γαλλικής
βιβλιογραφίας περί αποανάπτυξης και
των επιρροών αυτής. Αντίθετα με κάποιους
άλλους από τους συγγραφείς αυτής της
έκδοσης, οι οποίοι προέρχονται από το
πεδίο των οικολογικών οικονομικών και
οι οποίοι τονίζουν τη σημασία της
ελάττωσης της κατανάλωσης και της
παραγωγής, η Fournier συλλαμβάνει την
αποανάπτυξη πρωτίστως ως μια κριτική
αυτής καθεαυτής της έννοιας της οικονομίας
και ως κάλεσμα για να δραπετεύσουμε από
αυτήν, τόσο εννοιολογικά όσο και στην
πράξη.
Τα επόμενα τέσσερα
κεφάλαια συνδέουν την αποανάπτυξη με
διαφορετικά κοινωνικά και πολιτικά
κινήματα. Ο Μιχάλης Θεοδωρόπουλος κάνει
μια εκτενή ιστορική ανασκόπηση της
κοινωνικής και πολιτικής οικολογίας,
όπως αυτή διαμορφώθηκε τις τελευταίες
δεκαετίες και επηρέασε τον πολιτικό
λόγο, και επισημαίνει ότι η αποανάπτυξη
αποτελεί μια επικαιροποιημένη έκφανση
των προταγμάτων που εκείνη εισήγαγε
ήδη από τη δεκαετία του 1960. Σε παρόμοιο
κλίμα, ο Γιώργος Καλλής στο έκτο κεφάλαιο
υποστηρίζει ότι η αποανάπτυξη αναδεικνύει
εκ νέου την ξεχασμένη ριζοσπαστική ψυχή
του οικολογικού κινήματος και είναι
ίσως η μόνη σωτηρία του από τον τεχνοκρατικό
επιστημονισμό στον οποίο έχει περιέλθει.
Ο Martinez‐Alier στο επόμενο κεφάλαιο
καταρρίπτει τον μύθο ότι η αποανάπτυξη
είναι μια ιδέα η οποία αφορά μόνο τη
Δύση. Το κείμενο του μας θυμίζει τις
τεράστιες ζημιές από την ανάπτυξη στον
«τρίτο κόσμο» και κυρίως το τεράστιο
οικολογικό χρέος προς τις περιοχές οι
οποίες τροφοδοτούν την παγκόσμια
οικονομία με καύσιμα και ορυκτά και
στις οποίες επιστρέφουν οι επιπτώσεις
από τα αέρια του θερμοκηπίου. Το κίνημα
της αποανάπτυξης στον πλούσιο Βορρά,
υπενθυμίζει ο Martinez‐Alier, θα βρει σύμμαχους
στο παγκόσμιο κίνημα για την περιβαλλοντική
δικαιοσύνη και τον περιβαλλοντισμό των
φτωχών στο Νότιο ημισφαίριο. Στο αμέσως
επόμενο κείμενο ο Latouche απαντά στην
κριτική ότι η αποανάπτυξη δεν τα βάζει
με τον καπιταλισμό. Δεν υπάρχει πιο
αντικαπιταλιστική θέση από αυτή της
αποανάπτυξης, λέει ο Latouche, και θέτει την
αποανάπτυξη ως μία έννοια απαραίτητη
για την αναγέννηση της αριστεράς.
Τα τελευταία τρία
κείμενα επιστρέφουν στα δικά μας, τα
της Ελλάδας. Ο Πάνος Πετρίδης στο ένατο
κεφάλαιο συνδέει τη θεωρία της αποανάπτυξης
με το έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη
περί αυτονομίας και άμεσης δημοκρατίας,
υποστηρίζοντας πως η κρίση και οι
πολιτικές λιτότητας με το πλαστό δίλημμα
«ανάπτυξη» ή καταστροφή έχουν ενδυναμώσει
τον οικονομισμό και έχουν κλείσει τις
ευκαιρίες για έναν συμμετοχικό δημόσιο
διάλογο που θα μας βοηθήσει να βγούμε
«δημιουργικά» από την κρίση, τον οποίον
προσπάθησε να ανοίξει το κίνημα των
πλατειών.
Το συλλογικό μας κείμενο
στο δέκατο κεφάλαιο επιχειρεί να φέρει
μαζί τα νήματα αυτού του βιβλίου,
συμπεραίνοντας το τί τελικά είναι και
τί δεν είναι η αποανάπτυξη και
κωδικοποιώντας τις συνέπειες της θεωρίας
για τα κινήματα πολιτών, την αριστερά
και την πολιτική οικολογία στη χώρα
μας. Ένα βασικό επιχείρημα του κειμένου
μας είναι ότι στην κριτική της
οικονομιστικής λογικής της ωφέλειας,
της συσσώρευσης και της διαρκούς
ανάπτυξης, η ιδέα της αποανάπτυξης
συναντά ξεχασμένα ψήγματα του παραδοσιακού
ελληνικού φαντασιακού, τα οποία μπορούν
να μιλήσουν σε πολύ μεγαλύτερο μέρος
του πληθυσμού από ότι μια οικολογιστική
ερμηνεία της αποανάπτυξης ως εθελούσια
μείωση της κατανάλωσης. Η Μεσόγειος
αποτελεί έναν εναλλακτικό πόλο απέναντι
στην προτεσταντική νεωτερικότητα και
η ελληνική παράδοση αποτελεί μια πλούσια
δεξαμενή μη καπιταλιστικών εθιμικών,
αξιών και θεσμών, τα οποία συμβαδίζουν
με τη λογική της αποανάπτυξης, και τα
οποία μπορούμε να ξανασυναντήσουμε
στην αναζήτηση του καινούριου.
Σε αυτό το πνεύμα,
κλείνουμε τον τόμο με την αναδημοσίευση
ενός παλαιότερου κειμένου από τον Χρόνη
Μίσσιο, στην μνήμη του οποίου αφιερώνουμε
αυτό το μικρό μας έργο. Θέλουμε να
αναγνωρίσουμε τόσο την επιρροή του στη
σκέψη μας, μέσα από τα γραπτά του και
την προσωπική μας επαφή, όσο και να
καταδείξουμε ότι η αποανάπτυξη δεν
είναι μια καινούρια ιδέα η οποία μας
έρχεται από έξω, αλλά μια ιδέα φτιαγμένη
από την ίδια μαγιά και το ίδιο υλικό με
ό,τι καλύτερο έχει να αναδείξει η ελληνική
οικολογική και αριστερή σκέψη.
Η ολοκλήρωση αυτού του
βιβλίου δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τους
εθελοντές μεταφραστές οι οποίοι μας
διέθεσαν απλόχερα τον ελεύθερο χρόνο
τους και έκαναν δυνατή την μεταφορά των
κειμένων αυτών από τα αγγλικά: Φωτεινή
Αναστασίου, Χρυσόστομος Γαλανός, Έφη
Μαύρου, Άγγελος Νικολόπουλος, Ειρήνη
Σωτηροπούλου, Έλενα Τορναρίτη, Κατερίνα
Χρυσανθοπούλου και Ιωάννα Ταγάρα. Ο
Γιώργος Καλλής θέλει να ευχαριστήσει
τους φίλους και συναδέλφους από τη
συλλογικότητα «Έρευνα και Αποανάπτυξη»
(Research & Degrowth, www.degrowth.org) στη Βαρκελώνη,
με τους οποίους «από κοινού» έφτασε σε
πολλές από τις ιδέες τις οποίες φέρνει
στον τόμο αυτό.
Γιώργος Καλλής
Πάνος Πετρίδης
ΗΛΙΟΣΠΟΡΟΙ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου