Αίγυπτος: Τα ιερογλυφικά της επανάστασης

του Νικόλα Κοσματόπουλου

Όλη η Αίγυπτος είναι στο δρόμο αυτές τις μέρες - και όλη η Δύση και η καθ-ημάς Ανατολή στους καναπέδες προσπαθεί να καταλάβει τι γίνεται στην χώρα των ιερογλυφικών και των εξεγέρσεων. Μια βασική ανάγνωση είναι η εξής: «ο Στρατός έκανε πραξικόπημα για να φύγει η κυβέρνηση των Ισλαμιστών. Η επανάσταση είναι φενάκη. Και οι ΗΠΑ? Οι ΗΠΑ είναι παντού». 

Στρατός, Ισλάμ, Επανάσταση: τρεις λέξεις που έχουν χρησιμοποιηθεί όσο καμία άλλη στις αναλύσεις και τις περιγραφές για την Αίγυπτο εδώ και τρία χρόνια, αλλά και τρεις λέξεις που έχουν παρεξηγηθεί όσο καμία άλλη στις ίδιες αναλύσεις, τρείς λέξεις που δεν έχουν αναλυθεί ποτέ στην ιστορική κι ανθρωπολογική τους σημασία, τρεις λέξεις τελικά των οποίων η επιφανειακή χρήση φανερώνει την δυτική αλαζονεία κι άγνοια απέναντι στην πιο ηρωική εξέγερση που έχει δει ο σημερινός κόσμος, μετά ίσως την παλαιστινιακή Ιντιφάντα του 1987. 

Στο μόνο που συμφωνούν όλοι οι «αναλυτές» είναι ότι οι ΗΠΑ είναι πίσω από κάθε εξέλιξη. Αλλά κι αυτό είναι επιβεβαίωση του υψηλού βαθμού ενσωμάτωσης της δυτικής υπεροψίας, η οποία φανερώνεται είτε ως σύνταξη με τον ισχυρό και τις μηχανορραφίες του, είτε ως αδυναμία να αναγνωριστεί η κατάσταση ως απλά πολύ, μα πολύ περίπλοκη και ανοικτή σε – σχεδόν – κάθε ενδεχόμενο. Τα πράγματα είναι απλά, φίλοι συνομωσιολόγοι: όποιος νομίζει ότι έχει καταλάβει τι συμβαίνει στην Αίγυπτο, απλά δεν έχει καταλάβει τίποτα. Του Ομπάμα, μη εξαιρετέου. Ωστόσο, τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά χρίζουν μιας κάποιας αποκρυπτογράφησης.

Στρατός

Ο στρατός στην Αίγυπτο ειναι πολλά πράγματα μαζί. Στατιστικά μιλώντας, οι ένοπλες δυνάμεις της Αιγύπτου διαθέτουν τον μεγαλύτερο στρατό στην Αφρική, και τη Μέση Ανατολή και τον 11^ος πιο μεγάλο στρατό στον κόσμο. Λαμβάνουν κάθε χρόνο 1.3 δισεκατομμύρια δολάρια ως «στρατιωτική βοήθεια» από τις ΗΠΑ και οι στρατηγοί του έχουν σε ένα μεγάλο βαθμό εκπαιδευτεί στην Δύση. Δεν αποφασίζει η κυβέρνηση για το προυπολογισμό του στρατού, αλλά μονάχα ο στρατός ο ίδιος. Οι στρατηγοί ελέγχουν βασικούς οικονομικούς τομείς της χώρας, όπως ο τουρισμός, το real estate, τα δημόσια έργα, τα εμπορικά κέντρα, τα μέσα ενημέρωσης και το πετρέλαιο.  

Όμως, ο αιγυπτακός στρατός ιστορικά είναι αυτός ο οποίος κατέλυσε την λαομίσητη βασιλεία με την επανάσταση – «πραξικόπημα» του 1952 κι αυτός ο οποίος ανέβασε στην εξουσία τον πιο δημοφιλή ηγέτη που γνώρισε ποτέ η Αίγυπτος και ο αραβικός κόσμος. Αυτός ο στρατός νίκησε το Ισραήλ το 1973 και ανακατέλαβε το Σινά, αλλά μέσα από τους κόλπους του ίδιου στρατού - και μάλιστα στα πλαίσια μιας στρατιωτικής παρέλασης – βγήκε ο δολοφόνος του προέδρου Σαντάτ, νικήτη του 1973.

Άλλο πράγμα λοιπόν ο στρατός, άλλο πράγμα οι στρατηγοί. Ο στρατός αποτελείται από εκατοντάδες χιλιάδες αιγύπτιους άντρες, των οποίων οι οικογένειες προσπαθούν να επιβιώσουν σε μια κοινωνία που γίνεται όλο και πιο φτωχή, όχι λόγω ισλαμισμού ή στρατού, αλλά απλά λόγω καπιταλισμού. Ανά πάσα στιγμή, ο στρατός μπορεί απλά να αρνηθεί να ακολουθήσει τις εντολές που δεν κινούνται στην κατεύθυνση της λαικής θέλησης. Ο στρατός δεν είναι μια άμορφη μάζα που κινείται ανάλογα με τις εντολές του στρατάρχη, είναι ένα ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας, που συνταράσσεται κάτω από τις επαναστατικές δονήσεις.

Πολιτικό Ισλάμ

Το πολιτικό Ισλάμ στην Αίγυπτο είναι πολλά πράματα μαζί. Στην κεντρική πολιτική σκηνή αποτελεί μια κλασική συντηρητική δύναμη, που ευαγγελίζεται αξίες σαν την οικογένεια, τη θρησκεία και την πατρίδα – αν και είναι λίγο πιο διεθνιστικό στην αντίληψή του από την εγχώρια δεξιά, μιας και αναγνωρίζει την ούμα και όχι το έθνος. Στην κοινωνία, όμως, το πολιτικό Ισλάμ αποτελεί την πιο διαδεδομένη εκδοχή ενός αποτελεσματικού κι αποκεντρωμένου κράτους πρόνοιας, το οποίο συντηρεί και διαχειρίζεται δεκάδες νοσοκομεία, ιατρεία, γεροκομεία, φιλανθρωπικές οργανώσεις και κέντρα νεολαίας και μάθησης. Ιστορικά, το κίνημα των Αδελφών Μουσουλμάνων διώχτηκε από τον Νάσσερ και τον Σαντάτ, γιατί φοβόντουσαν την δύναμή του – και με το δίκιο τους αφού από χέρι Ισλαμιστή έπεσε ο τελευταίος - αλλά με τον Μουμπάρακ είχε βρεθεί ένα modus Vivendi που επέτρεπε στο πολιτικό Ισλάμ να αναδειχτεί σε μεγαλύτερη οργανωμένη δύναμη της χώρας, μετά το στρατό.

Ο Μουμπάρακ χρησιμοποίησε τους Αδελφούς ως ανάχωμα απέναντι στην αριστερά και τους εργατικούς αγώνες, οι οποίοι όμως συνεχίζονταν κάτω από την μπότα του. Ο Μόρσι όχι μόνο δεν κατάφερε να εκπληρώσει τις υποσχέσεις της επανάστασης (κοινωνική και οικονομική δικαιοσύνη, αποκατάσταση των μαρτύρων, καταδίκη των ενόχων), αλλά διατήρησε τα περισσότερα στελέχη από το παλαιό καθεστώς στις θέσεις τους, και διάσπασε το κίνημα με αποτέλεσμα πολλά στελέχη της νεολαίας κυριώς να πάνε «αριστερά» και να στηρίξουν το Αμντελ Φουτούχ στις προεδρικές εκλογές. Οι Αδελφοί δεν είναι μια άμορφη μάζα που κινείται ανάλογα με τις εντολές του κάθε Ιμάμη, αλλά είναι ένα ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας, που συνταράσσεται κάτω από τις επαναστατικές δονήσεις.  

Επανάσταση

Η επανάσταση στην Αίγυπτο είναι πολλά πράγματα μαζί. Αυτό που σίγουρα δεν είναι ωστόσο είναι ένα αυθόρμητο ξέσπασμα, που ξεκίνησε τη μέρα οταν κάποια εκατομμύρια αποφάσισαν να κατέβουν στο δρόμο από ένα κάλεσμα στο φεισμπουκ. Το 2011 ήταν το αποκορύφωμα μιας ολόκληρης δεκαετίας επιτυχημένων εργατικών και λαικών αγώνων κατά των νεοφιλελεύθερων πολιτκών του Μουμπαρακ, που επιβλήθηκαν με τις επιταγές του ΔΝΤ. Οι εργάτες των εργοστασίων υφασμάτων της Μαχάλλα και άλλων πόλεων του Δέλτα είχαν ήδη προπονηθεί όχι μονάχα στο πώς να συντηρούν απεργιακές φρουρές με τη βοήθεια ολόκληρων πληθυσμών και να κερδίζουν μάχες στις διαπραγματεύσεις με φιλελέ τεχνοκράτες, αλλά και πώς να αποκρούουν στρατιωτικά τις επιθέσεις των δυνάμεων ασφαλείας της νεοφιλελευθερης χούντας του Μουμπάρακ.

Αυτές οι νίκες είχαν αυξήσει την αυτοπεποίθηση του λαού, αφού είχαν γίνει γνωστές απ’ άκρη σ’ άκρη στην χώρα, μαζί με τις τακτικές που τις έστεψαν με επιτυχία. Ακόμα και την 25^ης Ιανουαρίου και παρά τη μανιώδη καταδίωξη της αστυνομίας, ήταν η στρατιωτική σκέψη των διαδηλωτών που κατάφερε να νικήσει, κρατώντας μυστική την τελευταία προσυγκέντρωση με αποτέλεσμα να αιφνιδιάσει και να καταλάβει – μετά από πολύωρες μάχες σώμα με σώμα - την Ταχρίρ. Οι επαναστάτες στην Αίγυπτο δεν είναι λοιπόν μια άμορφη μάζα που απλά κοιτάει το ταγκό μεταξύ των Αδελφών και του Στρατού με τους Αμερικανούς να παίζουν μουσική από τα μεγάφωνα, αλλά είναι το πιο ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας, που μαθαίνει, εκπαιδεύεται και μεγαλώνει μέσα από κάθε νίκη, όπως αυτή της 25^ης Ιανουαρίου 2011 και της 30^ης Ιουνίου 2013.

Με άλλα λόγια, αυτό που πρέπει να κάνουμε όλοι είναι υπομονή, κι αυτό που πρέπει να δείξουμε όλοι είναι εμπιστοσύνη. Εμπιστοσύνη όχι στις λέξεις μας, αλλά στις ιδέες, τις πράξεις και τα όνειρά τους.  

Ο Νικόλας Κοσματόπουλος είναι ανθρωπολόγος-ερευνητής στην Μέση Ανατολή